شهر من بابل

.

با توجه به اینکه تفکیک کارکرد های مختلف یک شهر مربوط به دوره معاصر می باشد و در گذشته تاریخی شهرهای ما ، شهرسازی ، معماری و باغسازی بصورت عناصر تفکیک ناپذیر بوده لازم است بمنظور بررسی تاریخچه فضای سبز شهر، همزمان با بررسی آن و سیمای شهر، شهرسازی و معماری آن مورد بررسی قرار گیرد از این رو در زیر بطور مختصر، اشاراتی در مورد تاریخچه شهر بابل و سیمای شهر در دوره های صفویه، قاجاریه شده است و با توجه به اینکه شیوه فضای سبز امروزی متاثر از دوره پهلوی است با تفضیل بیشتری به این دوره تاریخی پرداخته شده است.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی بابل
شهر کنونی بابل در آغاز مامطیر نام داشت. این نام در اواسط قرن هشتم ه. ق (حدود 763 )یعنی آغاز فرمانروایی خاندان مرعشی) به " بارفروش ده" تبدیل شد و سپس در زمانی نامشخص، در عصر شاه عباس دوم صفوی، یا در محدوده اواخر افشاریه تا اوایل زندیه به بارفروش موسوم گردید(نیاکی، 1383) در سال 1310 شمسی که نقشه کشی از شهر بارفروش آغاز شد به دستور پهلوی اول، نام این شهر از بارفروش به بابل تغییر یافت. نام بابل بخاطر وجود بابل رود و فراوانی آب در منطقه است که تداعی گر همان نام و مفهوم مامطیر است که بر روی بابل گذاشته شده است(صالح طبری، 1378).

بابل در دوره صفویه
شاه عباس صفوی هم از لحاظ سیاسی و اقتصادی و هم از ان نظر که مادرش از سادات مرعشی بود، دلبستگی خاصی به عمران و آبادی مازندران داشت... در سال 1021 ه.ق به فرمان شاه عباس در بارفروش ده، خیابان های فراخ و سنگ فرش شده احداث و بر تعداد دکان های بازار نیز افزوده گردید(صالح طبری، 1378). در واقع شهر بابل از نظر عمران و آبادی در دوره صفوی در شرایط مناسبی به سر می برد و یکی از مکان های مهم منطقه بود.

بابل در دوره قاجار
ابت که شهر بارفروش را در سال 1260ه.ق مورد بازدید قرار داده است در مورد این شهر نوشته است" جمعیت کنونی آن از شش هزار خانواده بیشتر نیست و شهر به سی و دو محله تقسیم می شود. تما شهر پوشیده از درخت است و کمتر منطقه ای از آن در یک نظر دیده می شود. شهر در زمینی صاف و هموار است و خیابان ها و کوچه های نامنظمی دارد که در زمستان پر از گل و لای است و اسب تا زانو در گل می رود. بازار این جا خیابانی صاف و مستقیم است، نه فراوانی نعمت دارد و نه زیباست.... شهر دارای دوازده کاروانسرا است (ستوده، 1375). شهر بارفروش در سال 1198 ق{دوره اقامحمدخان قاجار} با طاعون ، و در سال 1269 {در دوره فتحعلی شاه} با زمین لرزه وحشتناکی که یک ماه دنباله داشت و در سال 1269 ه.ق{در دوره ناصرالدین شاه} با وبای سختی دست و پنجه نرم کرد و به گفته ای در این حادثه، تعداد سی هزار تن از مردم آن نابود شده، جمعیت این شهر که در 1211ه.ق هفتاد هزار نفر بود، در 1294 ق{ بعد از از 83 سال} چهل هزار نفر شد {نیاکی، 1383}. در پایان سلطنت محمدشاه قاجار برآبادی بارفروش افزوده شد. رضاقلی خان الله باشی در سفرنامه خود می نویسد: بارفروش شهری آباد شده و چون اطرافش جنگل است، بار و برج بر نمی تابد و مشتمل است بر مساجد و عمارات و مدارس و دکاکین سراها و بیوتات. در دوره فتحعلی شاه، اگرچه بارفروش دوباره جان تازه ای به خود گرفت اما ایران و به ویژه دوران فتحعلی شاه را باید آغاز دوره نزول و وخیم ترین دوره تاریخ ایران دانست(صالح طبری، 1378).

باغسازی و شهرسازی دوره پهلوی
در دوره رضاشاه با توجه به نگرش هایی که وی به سیستم اداری و حکومتی در ایران داشت، تلاش شد سامان دهی شکل اداری حکومتی منطبق با اشکال موجود در اروپا باشد. در نخستین گام احداث ساختمان هایی که پاسخگوی شرایط جدید اداری باشند در قالب سه نوع کاربریمتفاوت اداری، آموزشی و صنعتی موردتوجه قرار گرفت. احداث کارخانه های مختلف از جمله کارخانه نساجی در دوره رضاشاه و دیگر بناهای اداری، شکل خاصی از معماری و استفاده از مواد و مصالح اروپایی را به دنبال داشت، به خصوص حضور سبک نئوکلاسیک در این دوره در احداث بناها مشهود است همچنین در این دوره براساس اعتقادات ناسیونالیستی سران حکومتی، بازگشت به معماری دوران پرشکوه تاریخ ایران از جمله دوره هخامنشی و ساسانی مدنظر قرار گرفت. برای مثال یکی از شرط های گزینش طرح های ارائه شده از سوی معماران برای ساخت بناهای اداری و دولتی در این دوره ، میزان توجه به عناصر معماری تزئینی دوران پیش از اسلام و به ویژه دوره هخامنشی و ساسانی بود. علاوه برآن بهانه گسترش شهرها ، بروز نیازهای تازه بود. بنابراین ایجاد شبکه های خیابانی نسبتا وسیع، ویرانی آثار گذشته را که در مسیر این شبکه های ارتباطی قرار داشت، امری عادی و مفید می نمود. رضاخان، یک شهرسازی جدید منطبق با الگوهای شهرهای اروپایی در تهران پیاده نمود. خیابان های شهر، بزرگ شده و میدان به عنوان محلی برای جداسازی بخش های مهم شهر تعریف شد. شهرها وسیع شده و از یک هسته مرکزی برخوردار گشته که بیان گر یک نظام متمرکز و واحد بود( علیرضا بهرمان، 1388). امین بنانی، پژوهشگر ایرانی نشین در امریکا ، می نویسد ناسیونالیسیم این دوره کشور، یک پدیده تناقض آمیز می نمود چرا که از یک سو " به شدت غرب گرا" بود و از دگر سو و در همان حال ، درباره باختر زمین" بدگمانی و نارضایتی" داشت. در این دوره، گونه ای بیگانه پرستی چیره بود و از آرمان ها و اندیشه های ایران قبل از اسلام به منظور نزدیک شدن به سیاست غیردینی استفاده می شد(وطن دوست، 1381)
جنبش تجدد خواهی در ایران که با شکست مشروطیت، از اصلاحات پایین به بالا ناامید شده بود. تمرکز قدرت رضاخانی را مرکبی مناسب برای خواست هایش دید. تجددخواهی اقتدارگرا برای نوپردازی نیازمند طرح و قانون، منبع مالی و مجری بود. دیوان سالاری پهلوی در شهرسازی برای پاسخگویی به این نیازها، بلدیه را فربه کرد تا شهر طراحی شده جای شهر ارگانیک را بگیرد و این را لازمه تجدد می دانست و آن را نماد عقب ماندگی. این چنین بود که شهرسازی نو به پشتوانه نظری چهار گرایش فکری اصول گرا، بوم گرا، نوواره و نوپردازنه در عمده بلاد مملکت به اجرا درآمد هر نگرش در مقام اجرا از بیان معماری خاص بهره می برد: تهران زدگی، باستان گرایی، سبک کلاسیک اروپا و معماری مدرن. شهرسازی اینک زبانی نو برای محاوره برگزیده بود. واژگان شهری چون خیابان ، فلکه، بازار، تجهیزات شهری، ادارات، مداراس، کارخانجات، شرکت ها و پارک های ملی در واژه نامه شهرسازی ایران پدیدار گشت. دستور زبان جدید شهرسازی برای این اصول بنیان یافت: خیابان های صلیبی، الگوی قرن نوزدهم اروپا، توسعه شطرنجی، منطقه بندی و فرسوده انگاری بافت کهن. طبیعتا مردم نیز در مقام مخاطب متون شهری جدید، خواهشی متفاوت از شهر در ذهن خود داشتند که این نشانگر دگرگونی سیمای شهر در دوره پهلوی است(وحدت زاده، 1386). در سال 1307 بلدیه اعلام کرد مغازه داران درب ها و پنجره های دکان های خود را با نوع شیشه ای آن جایگزین کنند. در همان سال نخستین قوانین نماسازی در خیابان تعریض شده ، اعلام شد. طبق این مقررات، ارتفاع دیوار حداکثر 3 متر، بنای یک طبقه 3 متر و دو طبقه 8.5 متر تثبیت و نوع مصالح نماسازی آجرتراش یا قزاقی با ازاره پاسنگ تعیین گشت. طبق مهم ترین سلسله مقررات نماسازی در سال 1311، احداث بنا در جبهه معابر عمومی بدون کسب جواز کتبی از بلدیه ممنوع اعلام شد. مالکین موظف گردیدند نمای ساختمان را به وسیله معمار نقشه کش در دو ورقه ترسیم و به بلدیه ارائه کنند تا با تطبیق با نقشه مصوب، جواز آن صادر گردد. در این مقررات احداث بنای خشتی، چینه ای و کاهگلی با ممنوعیت مواجه شد(صفامنش، 1378). در سال 1312 " قانون تعریض و توسعه معابر و خیابان ها" به عنوان چارچوب اصلی اقدامات شهرسازی ، تصویب شد که بارها برای افزودن به قدرت اجرایی آن مورد تجدیدنظر قرار گرفت (حبیبی، 1382). از عناصری که در حیطه فعالیت بلدیه محسوب می شد ایجاد پارک های عمومی پایتخت با عنوان باغ ملی در سال 1307 که در نیمه غربی میدان مشق احداث شد (صفامنش،1378) و این اصول در بسیاری از شهرهای ایران شکل عملیاتی بخود گرفت.
همانطور که پیشتر اشاره شد یکی از ویژگی های منظرسازی دوره پهلوی در شهرها، استفاده از الگوی شهرسازی قرن نوزدهم اروپا در ساماندهی شهرها بود که از جمله این ویژگی های شهرسازی در منظرسازی در شهر بابل ایجاد باغ ملی برای استفاده عموم مردم، سنگفرش کردن راه های اصلی و ایجاد بلوار های هاسمنی (هاسمن فرماندار قرن نوزدهم شهر پاریس بود که بمنظور توسعه شهر و ایجاد شهرسازی جدید ضمن تعریض خیابان ها و سنگفرش کردن آن دستور احداث بلوارهایی از درختان بمنظور زیباسازی و تلطیف منظر شهر را داد) از درختان نخل در شریان های اصلی شهر می باشد و شاهد این موضوع، وجود درختان تنومند نخل هم در شریان های اصلی شهر و هم باغ های قدیمی متعلق به این دوران می باشد. ایجاد این بلوارها از درختان نخل علاوه بر شهر بابل می توان در اکثر شهرهای شمالی نیز مشاهده کرد که تابعیت آنها از یک جنبش فکری را نشان می دهد. علاوه بر درختان نخل، در این دوره از تعدادی درختان غیر بومی با خاصیت دارویی، زیبایی نیز برای منظرسازی استفاده شد که از آن جمله درخت اکالیپتوس برای اثرات دارویی آن در مبارزه با پشه آنوفل بود. این پشه از مشکلات منطقه به علت رطوبت زیاد آن بود همچنین در این دوره استفاده از درختان کاج تهران در منظرسازی خیابان را شاهد هستیم که نمونه آن وجود درختان تنومند کاج تهران در خیابان کاخ سلطنتی سابق می باشد.
ویژگی باغسازی و شهرسازی دوره پهلوی بطور اختصار شامل موارد زیر است:

✓توجه به جنبه های عملکردی و حذف بخش تفننی باغ (بهبهانی، 1387)

✓تحت تاثیر باغ سازی و معماری قرن نوزدهم اروپا

✓استفاده از شیوه معماری دوره هخامنشیان و ساسانیان به عنوان تزئین

✓وارد کردن درخت به خیابان های شهری و ایجاد بلوارهای شهری

✓متداول شدن احداث باغ ملی در هر شهر

✓سنگفرش کردن خیابان

✓استفاده از گیاهان و درختان دارای جنبه های صنعتی و دارویی

✓القا حس عظمت و شکوه در شیوه باغ سازی و معماری این دوره

بابل در دوره پهلوی
زندگی شهری و سیمای شهر در اوایل دوران پهلوی چندان تفاوتی با روستا نداشته است . بطوری که مردم هنوز در دوران پهلوی گاو در خانه نگهداری می کردند و گاو ها در طول روز از خانه خارج و در شب به خانه بر می گشتند(نیاکی، 1383). یا طبق توصیف ابت در سال 1260 هجری قمری باغ مرکبات متصل به خانه وجود دارد که همه این اشارات نزدیکی زندگی شهر وروستا را بیان می کند اما از این دوره با تاثیرپذیری از شهرهای غربی نوسازی و شکل دهی جدید شهرها به شیوه غربی ها آغاز شد. به نوشته روزنامه اطلاعات" تسطیع خیابان و ساختمان های جدیدالاحداث بارفروش با کمال سرعت، پیشرفت دارد. در مدت توقف آقای دکتر شیخ مدیر کل بلدیه طهران اعلانی منتشر گردید که اگر تا ده روز گاوها را از شهر خارج ننمایند، بلدیه هر گاوی را که بلاصاحب و سرخود دید کشته و گوشت او را بین فقرا تقسیم خواهند نمود(نیاکی، 1383)
در این دوره به منظور تعریض و زیباسازی، بخش هایی از خیابان ها و کوچه ها را خراب کردند و کف آنها را سنگفرش نمودند در این دوره در بخش هایی از خیابان ها درخت و درخت کاری مشاهده می شود که از ان جمله درختان اکالیپتوس در خیابان بازار(نیاکی، 1383)، درختان نخل و درختان کاج در خیابان کاخ سابق است

سبزه میدان یک میدان تاریخی
سبزه میدان یکی از میادین تاریخی شهر بابل می باشد که در دوره پهلوی در نزدیکی کاخ سلطنتی قرار داشت. نمونه ای از نوشته ها و اسناد تاریخی را در مورد این میدان در زیر اشاره شده است:

رضا قلی خان لله باشی (هدایت) می نویسد" در خارج شهر بارفروش میدانی است اخضر موسوم به سبزه میدان، و مردابی وسیع در آن جا واقع و در وسط مرداب، زمینی مشتمل بر عمارات عالیه رفیع و بدیع، معروف به بحر ارم، اصل بنای آن از سلاطین صفویه و آبادیش از پادشاهان قاجار است"(جعفر نیاکی، 1383)
...در جنوب، خیابان کاخ سلطنتی بود که نه دکانی وجود داشت و نه درخت، در میدانی که قبل از شروع خیابان کاخ{سبزه میدان} وجود داشت، اطراف آن، درخت کاج کاشته بودند و در وسط میدان، برجی میله مانند از سیمان ساخته بودند و در وسط برج کتیبه ای بود به یادبود کودتای سوم اسفند 1299. این برج در تمان دوران اشغال شهر به وسیله روس ها، برقرار بود ولی بعدا آن را خراب کردند(نیاکی، 1383)
.....روس ها ساختمان های املاک اختصاصی رضاشاه و بناهای دولتی واقع در چهارراه بیمارستان را مرکز فرمان دهی و اداری خود قرار دادند و تمرینات نظامی را در میدان مشروف- سبزه میدان- به جاده قصر سلطنتی به عمل می آورند...(نیاکی، 1383)

خیابان کاخ سابق
خیابان کاخ سابق یا فلسطین فعلی یکی از خیابان های تاریخی و قدیمی شهر بابل در دوره پهلوی بود که کاخ سلطنتی را به شهر متصل می نمود و علاوه برآن یکی از مکان های رژه سربازان در زمان سلطنت رضاشاه بوده است که رضاشاه را تا محل اقامت و اسکان در کاخ سلطنتی بدرقه می کردند. این خیابان در زمان اشغال شهر بابل توسط روسیه به اشغال درآمده بود. یکی از ویژگی های منظر این خیابان در زمان حاضر و در دوره پهلوی بعد خشکاندن دریاچه وجود ردیف درختان کاج تهران در این خیابان می باشد که هنوز پابرجاست

باغ ملی(شهرداری)
در دوره پهلوی جریانی بوجود آمد که طی آن در هر شهر باغی برای استفاده عموم مردم احداث می شد که تحت عنوان" باغ ملی" نامگذاری می شد که نمونه این باغ در شهر بابل در دوره پهلوی مشاهده می شود که در نزدیکی میدان سبزه میدان قرار داشت و در شرایط موجود به پارک شهرداری تبدیل شده است. جعفر نیاکی در کتاب" شهر زیبای مازندران" در مورد این باغ آورده است:
" قدمت این باغ بیش از هفتاد سال است و بهترین محل برای گردش و راه رفتن، بخصوص در ساعات غروب و روزهای تعطیل می باشد. باغبان لایق و زحمت کش آن به نام قانون(پدر علی محمد قانون، که در علی آباد زندگی می کند)، مردی بود رشید و بلند بالا و اغلب با لباس فرم شهرداری و کلاه کاسکت ، رفت و آمد می کرد این مرد خدمتگزار و دل سوز ، برای گل کاری و باغچه بندی و تهیه انواع گل و پرورش آن مساعی قابل تحسینی داشت و اگرچه ، امروز رخ در نقاب خاک دارد ولی نام او همراه با نام این باغ که به باغ ملی معروف است و به اصطلاح امروزه"پارک" نامیده می شود، جاوید خواهند بود. این باغ از لحاظ وسعت و زیبایی و تنوع گل ها ، در کمتر شهری دیده می شود(نیاکی، 1383)